DİN ADAMLARI YAŞADIĞIMIZ ÇAĞIN SORUNLARININ FARKINA VARMALI – Prof.Dr. Ali BARDAKOĞLU
Habertürk Gazetesi'nden Kübra PAR; eski Diyanet İşleri Başkanı Prof. Dr. Ali Bardakoğlu ile 21. yüzyılda İslam dünyasının yaşadığı sorunlar hakkında konuştu...
Kitabınızın adını neden “Müslümanlığımızla Yüzleşme” koydunuz?
İslam ile Müslümanlık aynı şey değildir. Müslümanlar 14 asırdır tarih sahnesindeler ve farklı coğrafyalarda farklı Müslümanlık tarzları ortaya çıktı. Kendi kavgalarımızın, zaaflarımızın, tarihi ve sosyal şartların yol açtığı sıkıntılar vardır. Bu yüzden Müslümanlığımızın sürekli İslam ışığında gözden geçirmek ve yüzleşmek zorundayız.
Bugün İslam dünyası denildiğine bir Batılının aklına terör, savaş, geri kalmışlık, kadınların aşağılanması, otoriterlik, bilim sanatta geri kalmışlık ve körfez ülkelerindeki abartılı lüks tüketimi geliyor. Neden böyle bir manzara ortaya çıktı?
Batılıların da bizim de görme biçimimizde biraz yanlılık var. İslam tarihinde bilimde, teknolojide, bilgi üretiminde başarılı olunan altın dönemler var. Ama bugün İslam dünyasında şiddetin, terörün, nefretin olduğu doğrudur. Bununla yüzleşmemiz gerekiyor. Kadın hakları, kız çocuklarına ayrımcılık, eğitim, sağlık, çevre gibi temel açılardan gerideyiz. Mesela milli gelirlerin İslam ülkelerindeki dağılımı ve sosyal adalet konusu... İslam adaletten çok söz eder, fakirin yanında olmaya teşvik eder ama bugün İslam dünyasında insan değeri çok aşağılarda.
İslam dünyası niye bu noktaya geldi?
İslam dünyasının geri kalmışlığını sadece dinle ilişkili olarak açıklayamayız. “Dinimizi yanlış anladığımız için bu noktaya gedik” diyemeyiz çünkü din tek başına toplumların kalkınmasının ya da geri kalmasının amiri değildir. İslam’ın ilk dönemlerinde büyük bir medeniyet kurduk ama bunu sadece dini iyi anladığımız için kurmadık. Din bir motivasyondu ama dünyayı iyi anladık, gerçeklerle yüzleştik, çalıştık, çabaladık... Ama son yüzyıllarda geri kaldık. Müslümanlık tarzımız kadar, iktisat biliminin, bilimsel düşüncenin, kalkınmanın, refahın, mutluluğun sağlanması lazım. İyi dindar olduğumuz vakit sağlıklı olur muyuz? Olmayabiliriz. Zengin olur muyuz? Olmayabiliriz. Onların kendilerine has kuralları vardır. Din ile dünya hayatında önem verdiğimiz şeylerin arasında sıkı bir bağ kurmamız yanlış olur.
‘ZEMİN ÇOK KÖTÜYSE DİNİN YAPACAĞI KATKI SINIRLIDIR’
Toplumun sosyal, ekonomik ve siyasal hayatında çok büyük çatlaklar, zaaf noktaları varsa ve fırsat eşitliği yoksa, insanlar tüm sorunlarını dini alana taşıyıp, öfke ve kavgalarını din üzerine yapabiliyorlar. Bir toplumda milli gelir, yer altı kaynakları yöneticilerin tekelinde oluyor da halkın % 95’i fakirlik sınırının altında yaşıyorsa ve o insanların ortak değeri Müslümanlıksa elbette bu insanlar tepkisini din üzerinden ifade edecektir. Sorunlar giderilmeden “İslam barış dinidir” demeniz karın doyurmaz. Zemin çok kötüyse dinin yapacağı katkı sınırlıdır.”
‘DİN, AYRINTILI BİR HAYAT REÇETESİ DEĞİLDİR’
“İnsanlar kendi mesleklerine, evliliklerine, kaç çocukları olacağına kendi karar verir. Din sadece işin kıvamını, ahlaki ve insani tarafını hatırlatır. Biz dini çok ayrıntılı bir hayat reçetesi olarak görüyoruz. Sabahtan akşama kadar tüm davranışlarımızı din belirlemiş diye kabul ediyoruz. Öyle değil. Din sadece yaşadığınız hayatta ahlakiliği sağlıyor. İlk geldiği dönemde de o ahlakiliği sağladı. Bugün de iyi anlarsak o ahlakiliği sağlayabiliriz.”
‘İSLAM ÂLİMLERİ ÖFKELİ VE HIRÇIN, DİN DİLİ İDEOLOJİK VE AYRIŞTIRICI OLDU’
Peki, Müslüman ülkelerin çoğunda otoriter yönetimlerin ve toleranssız toplumların olması tesadüf mü? Hak ve özgürlükler meselesinin bu kadar aşağıda olmasının sebebi nedir?
Müslüman ülkelerdeki sorunlar İslam’ın özünden kaynaklanmıyor. Her birinin kendi tarihleriyle ilgili sebepleri var. Ama haklı olduğunuz bir nokta var; İslam bu otoriterliği, adil olmayan yönetim biçimlerini düzeltmede çok fazla role sahip değil. Din bu noktada neden çok etkili olamıyor? Bu da ulemanın sorunu. Yani dinin değil, din algısının ve ulemanın sorunu... Din adamları çok arkaik kaldı. Tarihe takıldılar. 21. Yüzyıla girdik ama hâlâ hicri 3. ve 4. asırdaki yorumları bize gerçek din olarak sunma yanlışını sürdürüyorlar. Halbuki din bilginlerinin toplumun önünü açması, toplumun sorunlarının giderilmesinde iyileştirici unsur olarak işe yaraması gerekiyordu.
Bir ilahiyatçı olarak diyorum ki; ulema, din ve İslam bilginleri bu konuda engel olmaktan vazgeçsinler. Siyasetçiler, kadın ve kız çocuklarının hakları konusunda adım atmak istiyorlar ve ulema da “Bu dinimizde zinhar doğru değildir” diyorsa, bu büyük vebaldir. Ulemanın ilk görevi, çağdaş dünyanın gereği olarak insanımızın daha özgür ve insani bir hayat standardına doğru yürümesiyse, “Eski kitaplarda böyle okuduk” diyerek engel olmaktan vazgeçip, hayatın akışını anlamaları, teşvik edici olmaları lazım. Bir gözü Kur’an’da ve Sünnette bir gözü de toplumda olacak. Söylediği şeyin insanları ne kadar mağdur edip etmeyeceğini görecek. Örneğin küçük çocukların evliliğini din adına elbette savunamazsınız. Kitap böyle yazıyor diyerek olayın geçiştirilmesi savunulmaz. Bu duruma ilk onların karşı çıkması gerekir. Fakat bazen önde yürümek yerine, önde yürüyenlere mani olup, din adına karşı çıkabiliyorlar. İslam âlimleri öfkeli ve hırçın. Din dili ideolojik ve ayrıştırıcı oldu. Anlattığımız dinin toplumda karşılığının olmadığını gördükçe hırçınlaşıyoruz. Hâlbuki Allah bu dini bütün insanlığa gönderdi. Bizim Allah’ın kitabını, Peygamber’imizin sünnetini bu insanlara güncelleyerek ve insanların gönül dünyalarına hitap ederek anlatmamız gerekiyor.
‘İSLAM’IN SİYASALLAŞMASI VE İDEOLOJİK HALE GELMESİ DİNE BÜYÜK ZARAR VERDİ’
İslam üzerinden siyaset yapılması, İslam’ın ideolojik bir düzleme çekilmesi, İslam’ın kendisine zarar verdi mi?
Büyük zarar verdi. Gençlik yıllarımızda kapitalizm ve sosyalizmin alternatifi olarak İslam’ı koyuyorduk. Yeni nesillerin hoşuna gidiyordu. Oysa İslam bir ideoloji değildir. Demokrasiyle yarıştırılacak bir siyasal tercih değildir. İslam’ı ancak Yahudilik ya da Hıristiyanlıkla mukayese edebilirsiniz. Siyaset ve İslam’ın iç içe olması İslam’a büyük haksızlıktır. İnsanlar artık siyasete olan ilişkilerine göre dinle ilişkilerini ayarlıyorlar. Siyasete kızan dine de kızmaya başlıyor. Siyasetin yanlışı dine ait olmaya başlıyor.
İslam’ın yaşatılması adına İslami yönetimlerin kurulması kötü bir şey mi?
İslam’ın bir siyaset modeli önerip, önermediği çok tartışıldı. İslam evrensel bir dindir. Afrika’daki bir kabile Müslüman olduğunda kabile hayatını bırakıp, demokrasiye mi geçmesi gerekiyor? Kuran-ı Kerim’de bolca krallıklardan söz edilir. İslamiyet’te sizi kimin yönettiği önemli değildir. İslam için adaletin sağlaması ve hakka hukuka riayet edilmesi önemlidir.
Peki ya İslam’ın ulu’l emr’e itaat yani siyasilere itaat argümanı?
İslam Abbasi döneminde oluşmuştur. Yönetim Abbasi Halifesi ve vezirlerindedir. Kitaplar bu veri üzerine oturur. Özgürlük temasından çok adaletten bahsedilir. Yani bu sözler kendi konjonktürü içinde anlaşılamadı. Abbasi dönemindeki bu telkinler o dönem için anlamlıydı. İki de bir halifeye başkaldırı olursa toplumda huzur olmazdı. İslam bilginleri “Haklı olan kılıca sarılmasın. Huzur içinde yaşamayı öğrenelim” dedi. Her ihtilal kaos ve binlerce insanın ölmesi demektir.
İslam ve otoriterlik arasında bir ilişki var mı sizce?
14 asırlık İslam tarihinde krallık ve halifelik var. Otoriter örnek fazladır. Bu dinle değil tarihle alakalıdır. Tarihi realiteyi dinin kendisi sayamayız.
Peki, Batı tipi demokrasiler neden İslam dünyasında pek tutunamıyor?
Mevcut klasik din anlayışını koruduğumuz sürece Batı tipi özgürlük anlayışının yerleşmesi çok zor. Abbasi döneminde olmuşmuş biat kültürü varken günümüzdeki vatandaşlık, insan hakkı ve özgürlük kavramlarını yeşertmek zor. Müslümanlar çevre sorunlarına uzun süre yabancı kaldı, kadın haklarını çok zor kabullendi, temel hak ve özgürlükler ve ötekinin dini inancı konusunda hala tereddüt yaşıyor. Bütün hakları konuşmamız gerekiyor. Kimi İslam ülkelerinde nüfusun % 90’ı açlık sınırında yaşarken, kimileri parayı nereye harcayacaklarını bilemiyor. İslam dünyası bunları konuşmaya başladığı vakit canı acıyacak ve sorumluluklar gelecek. Paylaşmayı öğrenecek. Fakat sorumluluktan kaçmak için bunlarla yüzleşmiyor.
‘KUR'AN O GÜNKÜ TARİHSEL ARKA PLAN VE SOSYAL GERÇEKLER DÜŞÜNÜLMEDEN ANLAŞILAMAZ'
‘İşlerine gelen ayeti ya da hadisi seçip, insanların dindarlıklarını sömürüyorlar'
Kuran’da o günkü güncel olaylara ilişkin ayetleri bugün nasıl yorumlamalıyız? 14 asır önce inmiş bir kutsal kitap ve hadisler 21. yüzyılın gerçekleriyle nasıl örtüşecek?
Bu harika bir soru. İşte bu noktada din bilginlerinin elini taşın altına koyması ve “Allah Kuran’da kime ne dedi? Biz bugüne nasıl aktaracağız?” sorusunu ciddiye alması gerekiyor. Kuran-ı Kerim ve Peygamber Efendimiz ‘in 23 yıllık hayatı önümüzde sabit bir gerçek olarak duruyor. Peki, biz bunu nasıl anlayacağız? Allah bu dini sadece 3. ve 4. yüzyıldaki Abbasi toplumlarına göndermedi. İnsanların yaşam şekillerini değiştirerek hayatlarını sürdüreceğini bildiğine göre Müslümanlara düşen toplumların ihtiyaçlarına göre ana metinleri ve olayları yorumlamaktır.
IŞİD gibi terör örgütleri Kuran’daki “Kâfirleri gördüğünüz yerde öldürün” ayetini referans aldıklarını söylüyorlar. Bunun dinle çelişen tarafı nedir?
Hristiyan ve Yahudilerin olduğu ayetlerin bir kısmı ilişkilerin daha iyi olduğu dönemde bir kısmı da gerilimli dönemlerde inmiştir. Her bir ayetin o günkü tarihsel arka planı, sosyal gerçeklerle örtüşmesi vardır. Onları tarihinden koparıp bugüne metin olarak taşırsanız, doğru anlaşılmaz. İşlerine ne geliyorsa onu seçip, kendilerine kalkan edip insanların dindarlıklarını sömürüyorlar. Bu olmaz. Arapça bilmekle Kuran’ı anlamış olsaydık, bir tercüme birimine verip Kuran’ı anlayabilirdik. En sığ ve yanlış anlayış budur.
‘KURAL OLARAK YILBAŞI KUTLAMAK GÜNAH DEĞİLDİR AMA DİYANETİN SUÇLANMASINI DA DOĞRU BULMUYORUM’
Bu sene yılbaşı gecesi bir eğlence mekanına yapılan terör saldırısı Türkiye’deki yılbaşı kutlama tartışmalarını yeniden alevlendirdi. Saldırının öncesinde ve sonrasında Diyanet’in iki açıklaması oldu. Siz yılbaşı meselesine nasıl bakıyorsunuz?
Reina’daki katliam tam bir vahşettir. Bunu yapan hangi dine mensup olursa olsun tasvip edilecek tarafı olmadığı gibi milletin yeni yıla girme umutlarını da havaya uçurdu. Hayatını kaybedenlere Allah’ın rahmetini diliyorum. Diyanetin hutbesinin suçlanmasını haklı bulmuyorum. Hutbenin yılbaşını kutlayanlara yönelik eleştiri olarak hazırlandığını düşünmüyorum. Belli haramları hatırlatan bir hutbeydi. Diyanet İşleri Başkanımızın “Mabet ile eğlence mekanına yapılan vahşet aynıdır” cümlesine katılıyorum. İki olay yan yana gelince algı yönetimi sorunu oldu. Bu katliam olmasaydı hiçbirimiz o hutbeyi konuşmayacaktık.
Siz yılbaşı meselesine nasıl bakıyorsunuz? Yılbaşı kutlamak günah mıdır?
Kutlama günah olmaz. Yılbaşını, hicri yılı ya da miladi yılı kutlamak da günah değildir. Hatta güzel bir davranıştır. İnsanların yeni yılı kutlamasına diyanet ve din bir şey demez. Diyanetin ve din hocalarının demesi gereken şey “Kutlamana haram bulaştırma. Kutlamana içkiyi, kumarı karıştırma” olmalıdır. Bizim tarihimizde nice güzel eğlenceler, sanat, musiki var. 14 asırı ağlayarak, başımız önde geçirmedik. Asık suratlı dindar profili oluşturuldu. Sorun eğlence değildir. Eğlenenleri kınayarak kutuplaştırmaya yol açmak yanlıştır. Toplumsal sinirlerimiz gevşedi. En küçük şeyde alev alacak gibiyiz. Siyasetçilerin, din ve üniversite hocalarının, aydınların, gazetecilerin sözlerine dikkat etmesi gerekiyor. Kutuplaşmayı besleyecek gibi görünen masum cümlelerden dahi kaçınmamız gerekiyor.
SATRANÇ YORUMU: ‘KİMSENİN GÜNAH ÜRETME HAKKI YOKTUR’
‘Satranç günahtır’ tartışmasına ne diyorsunuz?
Allah’ın haram dediği haramdır. Haram demediği helaldir. Kimsenin günah ve haram üretme hakkı yoktur. Maalesef din adamları “Benim yorumum” demiyor da “İslam’a göre”, “Allah’a göre” diyor. Bunu dinleyen gariban vatandaş birden fazla İslam’la karşı karşıya kalıyor. Birinin başında fes diğerinin yüzünde sakal var. Kılık kıyafetine mi bakacaksın? Dediğine mi bakacaksın? Allah’ın haram kıldıkları bellidir. Bunu anlayabilselerdi yaşam tarzlarına müdahale etmezlerdi, farklı görüşlere tahammül ederlerdi.
‘MEZHEPLER TEK HAKİKATÇİ VE TAHAMMÜLSÜZ’
Ya mezhep tartışması?
Devletlerin belli mezheplere sahip çıkmasının kaoslara ve şiddete yol açtığını görüyoruz. Ortadoğu’da olanlar da bunu bize anlattı. Din dili hoşgörülü ve mütevazı karakterini kaybetti. Mesela günümüzde Selefiliğin öne çıkan tezi “Kur’an ve Sünnet’e dönmek” ise de bu söylem slogandan öteye gitmez. Asıl sorun onların din adına tek hakikatçı ve tahammülsüz tutumudur. Şia dünyası da hiyerarşi içinde bir din söylemi geliştirdi. Din uleması adeta bir ruhban sınıfına dönüştü. Sünni kesimde de dini bilgide tek hakikatçılığın benimsendiğini görüyoruz. Gerek Şii gerekse Sünni kesimin sivil ve çoğulcu söylemler yerine siyasal ve ideolojik bir din i söyleme ağırlık vermesi dine zarar veriyor.
‘LAİKLER DE DİNDARLAR DA KADINI ŞEKLEN ÖNE ÇIKARDILAR’
“Alnı secdeden kalkmayan Müslümanlar dünyevileşmeye meydan okuyarak dünyevileşiyor. Şekli bir dindarlıkla yetinerek hızla dünyevileşiyoruz” demişsiniz. Şekli dindarlıktan kastınız nedir?
Günümüzde dindarlık şekil yönüyle arttıkça içi boşalmaya başladı. İbadete yoğunlaşan bir dindarlık anlayışımız var. Namaz kılıyoruz, sık sık Umre’ye gidiyoruz, Kuran-ı Kerim’i okuyoruz, gözümüzden yaşlar akıyor. Bir diyeceğim yok, yapalım ama o seccadeden başımızı kaldırıp, ticarete başladığımızda, trafikte, ilişkilerimizde başka bir insan oluyoruz. Biraz önce Allah’la buluşan, insan gidiyor, acımasız ve kibirli bir insan geliyor.
Türkiye’de ötekine karşı hoşgörüsüzlük ve toplumsal kutuplaşma yaşanmasında dindar kesimin hataları oldu mu?
Herkesin hatası oldu. Laiklik ve modernleşme adına büyük yanlışlar yapıldı. Modernleşme kadın üzerinden yapıldığı için bunun rövanşı da kadın üzerinden alınıyor. Erkekler kurulu ataerkil düzenlerini değiştirmeksizin sürekli kadının şeklen batılılaşmasını öne çıkardılar. Bu durumun muhafazakâr kesimle uyuşmayan tarafları vardı. Dindar kesim de ataerkil yapıdan taviz vermeksizin kadın üzerinden dindarlaşmayı sağlamaya çalışıyor. İki durum da kötü...
İslam laikliğe karşı mıdır?
Laiklik tartışmaları İslam dünyasına hoyratça ve dışarıdan dayatma ile girdi. Katı Batıcıların emri vakisi ve stratejik hatalar da olunca muhafazakâr kesimde değişmez bir önyargı oluştu. Laik kesimde de dindarlık ve din hakkında olumsuz bir yargı oluştu. Yobaz çizgide bir din eğitimi verirseniz adam onu dinin gereği zanneder. Çocuğunu da döver insanlara da sataşır. Tarihimizde farklı yaşam tarzlarına devlet eliyle sistematik bir müdahale yoktur. Ama son dönemde din siyasal ve ideolojik bir tavır haline gelmeye başladı. Dinin neye izin verip, neye vermediği konuşulmaya başlandı. Din adına konuşma Allah’a ve peygambere aittir. Din bilginlerinin din adına konuşması son derece yanlış ve tehlikelidir.
‘21. YÜZYIL MÜSLÜMANLIĞINI İNŞA ETMEK GEREKİYOR’
Müslüman modern olabilir mi? Modernite ve İslam arasında çelişki var mıdır?
Modernizm ve moderniteyi birbirinden ayırıyorum. Modernite içinde yaşadığımız gerçekliklerdir. Hem dindar hem modern dünyanın gereklerine cevap veren insan olabilir. Biz 21. yüzyılı yaşamak üzere Allah tarafından gönderildik. Bu yüzyılın dayattığı her şey doğru olmayabilir ama gerçekleri var. Modernitenin esiri olmadan 21. yüzyıl Müslümanlığını inşa etmek gerekiyor. Bu yüzyılda yaşadığımızın farkında olarak hesaplaşmak, alt etmek, kabullenmek, onarmak gerekiyor.
‘İLAHİYAT FAKÜLTELERİNDE ANTROPOLOJİ VE KÜLTÜR TARİHİ OKUTULMALI’
İslam, kadının kocasına hizmet eden, kocasının çizdiği sınırlar içinde yaşayan, işleriyle ve çocuk bakımıyla ilgilenen, mahreme bulaşmamak için iş hayatına fazla katılmayan bir kadın modeli mi istiyor?
Kültür tarihimizin kitapları böyle bir kadın çiziyor. Kuran’dan bahsetmiyorum. Eski alimlerin kadın tasavvuru böyledir. Hani bu din kıyamete kadar var olacaktı? Bu dinin anlaşılmasını 2. asırdaki alimlere bırakırsanız, onların anladıklarına İslam derseniz, bizim dediklerimize reform derseniz olmaz! Bu antropoloji ve kültürdür. Konuşmamız gereken de bugünkü Müslümanlıktır. İlahiyat fakültelerinde antropoloji ve kültür tarihi eksiktir. Din ilimlerinin okutulma biçiminde yanlış yok ama eksiklik var. Dini tarihten, toplumdan koparamayız. Antropolojiyi, kültür tarihini, medeniyet tarihini göz ardı ederek anlayamayız. Kuran’ı Kerim’deki bir hüküm hiç yoktan mı geldi yoksa tarihi bir arka planı var mı? Dini kültür tarihinden bağımsız tuttuğunuz zaman anlamsızlaşıyor. Kuran’ı Kerim’i anlama başlı başına önemli bir iş. İslam uleması dini anlama üzerine çok konuşmalı.
Ya “Niye kadına çok evlilik verilmiyor da erkeğe veriliyor?” “İçkiyi yasaklıyor da cariyeliği neden yasaklamıyor?” gibi tartışmalar?
Allah dini 21. yüzyıl İstanbul’una gönderecek olsaydı. Kolay olurdu. Ama öyle bir din ki ilkel kabilesi var, büyüye inananı var, tarım toplumu var. Çok geniş bir perspektif olduğu için birçok gevşek bırakıldı. O günkü toplumda bunu yasaklamak kolay bir şey değildi.
Röportaj: Kübra Par Fotoğraflar: Ece Oğultürk Proje Asistanları: Sema Köksal ve İlayda Şen Video ve Kurgu: Melik Demirel ---------------------------------------------------
Leave a comment
Yorum yapabilmek için giriş yapmalısınız.